Slika Odmor bašibozuka Paje Jovanovića bila je do juče izložena u Konaku kneginje Ljubice u Beogradu. Ona pripada njegovom ranom stvaralaštvu, takozvanoj orijentalističkoj fazi. Pretpostavlja se da je nastala sredinom osamdesetih godina XIX veka. Bila je izložena u prostoru Konaka kneginje Ljubice upravo zato što se tematski i stilski uklapa u ambijent ovog zdanja.
Istorijat nastanka slike
Posebno je zanimljivo to što je slika Odmor bašibozuka nastala po poružbini – londonski galerista Henri Valis poručio ju je od Paje Jovanovića. Postoje pretpostavke da je posle Londona dospela i u Njujork, ali taj deo njenog puta ostao je neosvetljen do danas.
Od devetnaestog veka do danas
Vek kasnije, godine 1994. našla se na aukciji kuće Kristis, kada ju je kupio nepoznati vlasnik – u tadašnjim prilikama pod nazivom Arnautski ratnik. Pored ovog, poznat je i naziv Albanski ratnik. U katalogu Narodnog muzeja Beograda pronašli smo je pod tim nazivom, dok su u okviru njenog porekla navedeni gradovi London i Njujork. Uz to je istaknuto da je nastala tokom boravka Paje Jovanovića u okolini Skadra.
Od pomenute aukcije gubi joj se svaki trag sve do naših dana, odnosno, do 9. novembra 2023. godine, kada je Srbija učestvovala u nadmetanju londonske aukcijske kuće Sotbi. Slika Odmor bašibozuka bila je deo aukcije u okviru kolekcije orijentalne umetnosti i dekorativnih predmeta i nameštaja XVIII veka rezidencije Belgravija, koja se nalazi u centru Londona. Naziv aukcije bio je Put svile – slike orijentalista i nameštaj iz rezidencije u Belgraviji. Iako je pre aukcije vrednost ove slike procenjivana na iznos od 70.000 do 100.000 funti, prodata je za 304.800 funti, odnosno 349.500 evra.
Reč je o tehnici ulje na dasci, sledećih dimenzija: 41 x 32,5 cm; uramljena; 68 x 60,5 cm.
U opisu slike navedeno je sledeće: Veoma poznata, jedna od najuspelijih predstava tipičnog bašibozuka iz XIX veka u trenucima odmora, pretpostavljamo pred nastupajuće ratne pohode. Model koji često pozira u ateljeu slikara Paje Jovanovića veoma upečatljivih crta lica, kostimiran u nošnju pod punom ratnom opremom, tipičnom arnautskom puškom, kuburama, jataganima, verno dočarava atmosferu Orijenta XIX veka. Slika je nastala sredinom osamdesetih godina XIX veka, tokom Jovanovićevog istraživanja balkanskog poluostrva, bogatstva etnoloških motiva tipičnog kolorita, kao i očekivanih žanr scena.
Paja Jovanović u Konaku kneginje Ljubice
Pored Odmora bašibozuka, posetioci su u Konaku kneginje Ljubice mogli da vide i deo predmeta iz Legata Paje Jovanovića. Poznato je da je Beograd bio grad koji je Paja Jovanović voleo i rado mu se vraćao. Njegovu želju da u Beogradu ima atelje osujetio je Drugi svetski rat, ali se 1950. godine obratio upravi Muzeja grada kako bi zbrinuo svoju zaostavštinu. Tako je Paja Jovanović ostavio Muzeju grada više od 800 predmeta – vredna umetnička dela, slikarski pribor, beleške, prepiske, lična dokumenta i slčno. Sedam godina kasnije, posle njegove smrti, Muzeju je predata i njegova urna, a 1970. godine konačno je otvoren Legat Paje Jovanovića. Dve godine kasnije, on je obogaćen poklonima njegove supruge Hermine Muni Dauber Jovanović, koja je Muzeju poklonila 11 slika Paje Jovanovića i nekoliko komada nameštaja.
Do sada najskuplja slika Paje Jovanovića jeste Dva bašibozuka pred kapijom. Iako je bila procenjena na tri puta nižu sumu, prodata je za 465.000 funti u aukcijskoj kući Sadebi u aprilu 2018. godine.
Očito je da umetnička dela Paje Jovanovića i danas zaokupljaju pažnju ljubitelja slikarstva širom sveta. Sasvim je jasno da je reč o nesvakidašnjem talentu, ali ne smemo zaboraviti ni kako je izgledao umetnički put našeg slikara rođenog u Vršcu 1859. godine. Sa navršenih osamnaest godina upisao je Opšti slikarski tečaj Akademije u Beču. Za samo šest meseci postao je redovan student.
Uz to, nesvakidašnje su okolnosti koje su ga dovele do Beča. Kada je imao četrnaest godina, vršačka crkvena opština odlučila je da naruči nova zvona za Sabornu crkvu. Kako je bilo potrebno da ta zvona budu oslikana, predloženo je da ih oslika Paja Jovanović, jer se već tada govorilo o njegovom talentu. Dakle, on je u četrnaestoj godini dobio prvu slikarsku porudžbinu, a potom i propusnicu za Beč i mogućnost da tamo upiše Likovnu akademiju. Međutim, sa nezavršenom gimnazijom i njegovim godinama, to nije bilo moguće. Uslov je bio da završi gimnaziju i da pohađa školu crtanja kod profesora Maholca.
Paja Jovanović je vrlo predano pristupio školovanju, te je ostalo zabeleženo da je bio najbolji učenik u školi. Izražena posvećenost obeležila je i studije na Akademiji – redovne studije slikarstva završio je za tri godine. Uz to je nastavio da se obrazuje kod tadašnjeg profesora Kristijana Gripenkerla. Istovremeno se usavršavao u klasi profesora Leopolda Karla Milera i izdvojio se i kao njegov najbolji učenik. Tako se još u ranim danima beskrajni talenat Paje Jovanovića otkrio kao bezvremeni dar koji je tada mladi čovek uspeo da iskoristi na dobrobit srpske i svetske likovne umetnosti. Taj mladi čovek je sa samo dvadeset devet godina postao član Srpske kraljevske akademije (danas SANU).
Paja Jovanović je na samom kraju, u devedeset osmoj godini, kazao da je život „divan san koji brzo prolazi”. Na osnovu toga sami možete da zaključite kakav je bio njegov doživljaj života.
Za sada nije poznato gde ćemo ponovo moći da se zagledamo u sliku Odmor bašibozuka Paje Jovanovića, ali očekujemo da ćemo uskoro biti obavešteni o tome.
Jovo Anđić
Blagodareći umeću velikih slikara kakav je Paja Jovanović naša davna prošlost je oživela i sada je vidimo upravo onakvom kako su je oni predstavili.Šteta je što se na njihovo postojanje podsetimo tek povremeno a možemo uživati u njihovom delu kad god poželimo.Legat Paje Jovanovića dostupan je svakodnevno u centru Beograda.“Odmor bašibozluka“ samo je jedan od dragulja u riznici stvaralaštva Paje Jovanovića.Treba otići i uživati u njegovom delu.A kad ponovo izađete u vrevu svakodnevnog Beograda, nećete više biti isti,bićete bogatiji za izuzetan doživljaj i saznanje da je naš rod dao tako velikog umetnika.